Ngöôøi Vieät thöôøng goïi soâng Mekong laø soâng Cöûu Long vì nhö chín con roàng soâng chaûy qua chín cöûa bieån. Baét nguoàn töø cao nguyeân Taây Taïng, soâng Cöûu Long laø con soâng daøi thöù 12 treân theá giôùi, chaûy daøi treân 4500 km, qua saùu quoác gia Trung Hoa, Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Laøo, Campuchia vaø Vieät Nam. Ñuùng nhö teân cuûa doøng soâng (Mekong coù nghæa laø Soâng Meï theo ngoân ngöû  Laøo), soâng Cöûu Long laø nguoàn soáng cuûa hôn 60 trieäu ngöôøi ôû caùc quoác gia haï nguoàn nhö  Laøo, Thaùi Lan, Campuchia vaø Vieät Nam. Phaàn ñoâng hoï laø nhöõng ngöôøi ngheøo khoå soáng nhôø vaøo toâm caù töø doøng soâng. Hoï coøn duøng nöôùc vaø phuø sa ñeå troàng luùa cuõng nhö duøng soâng laøm phöông tieän giao thoâng chính.  Trong voøng hai thaäp nieân tôùi, soá cö daân naøy seõ taêng ñeán hôn 100 trieäu. Ñôøi soáng cuûa hoï bò ñe doïa thöôøng xuyeân bôûi baõo luït, naïn phaù röøng, naïn oâ nhieãm cuõng nhö nhöõng khai thaùc thieáu suy xeùt. Nhöng thaûm hoïa lôùn nhaát ñang chôø hoï laø caùc ñaäp thuûy ñieän cuûa Trung Hoa ôû vuøng Vaân Nam. Ngoaøi ra Trung Hoa coøn ñang xuùc tieán vieäc môû roäng doøng soâng ôû thöôïng nguoàn ñeå caùc taøu beø lôùn coù theå ñi laïi deå daøng. Chöông trình phaùt trieãn naøy cuûa Trung Hoa seõ ñem ñeán nhöõng tai haïi to taùt veà moâi sinh cuõng nhö kinh teá ôû caùc nöôùc thuoäc löu vöïc soâng Cöûu Long, nhaát laø Campuchia vaø Vieät Nam. Khi thöïc hieän caùc khai thaùc, Trung Hoa ñaõ khoâng toân troïng quyeàn lôïi cuûa caùc nöôùc naøy. Ñaây laø moät cô nguy coù theå daãn ñeán tranh chaáp vaø khuûng hoaûng chính trò cuõng nhö chieán tranh trong moät töông lai gaàn ñaây. Ngay chính söï soáng coøn cuûa soâng Cöûu Long cuõng seõ bò ñe doïa trong vaøi thaäp nieân tôùi. Sau khi xem xeùt caùc döï aùn cuûa Trung Hoa, caùc chuyeân gia veà thuûy saûn thuoäc Smithsonian Institute ôû Washington, DC, Hoa Kyø ñaõ baùo ñoäng caùc loaøi toâm caù soâng Cöûu Long seõ bò tuyeät chuûng. Caùc chuyeân gia naøy cuõng tieân ñoaùn raèng soâng Cöûu Long seõ cheát nhö soâng Döông Töû  vaø caùc doøng soâng lôùn khaùc ôû Trung Hoa vì caùc khai thaùc böøa baõi vaø naïn oâ nhieãm. 

 Trong thaäp nieân vöøa qua,  Trung Hoa ñaõ xuùc tieán xaây caát caùc ñaäp thuûy ñieän ôû Vaân Nam thuoäc thöôïng nguoàn soâng Cöûu Long. Ñaäp Manwan ñaõ ñöôïc xaây xong vaøo naêm 1993 vôùi naêng xuaát 1500 MW ñieän. Ñaäp Dachaoshan ( aïi Chieáu Sôn) ñöôïc hoaøn thaønh vaøo thaùng 12 naêm 2002 vöøa qua. Ñaäp naøy coù naêng xuaát 1350 MW,  cao baèng moät cao oác 30 taàng vaø coù moät hoà chöùa nöôùc daøi 88 km. Trung Hoa cuõng ñaõ baét ñaàu xaây ñaäp Xiaowan vaøo thaùng Gieâng 2003 vôùi naêng xuaát 4200 MW ñieän vaø moât hoà chöùa nöôùc daøi 169 km. Phí toån xaây ñaäp Xiaowan leân ñeán 4 tyû USD. Khi ñöôïc hoaøn taát vaøo naêm 2013, ñaäp Xiaowan seõ laø ñaäp cao nhaát theá giôùi, vôùi chieàu cao 300 m töông ñöông vôùi moät cao oác 100 taàng. Ngoaøi ra Trung Hoa coøn döï truø xaây theâm ít nhaát laø naêm caùi ñaäp khaùc. Taát caõ caùc ñaäp naøy nhaèm cung caáp ñieän löïc cho tænh Vaân Nam, moät vuøng töông ñoái ngheøo khoù maø Trung Hoa ñang coá gaéng phaùt trieãn. 

 Trung Hoa cuõng ñang xuùc tieán vieäc môû roäng doøng soâng ñeå caùc thöông thuyeàn lôùn coù theå ñi laïi deå daøng. Ñaùy soâng ôû  vuøng Vaân Nam ñaõ ñöôïc naïo veùt. Caùc ñaù ngaàm vaø gheàn thaùc treân khuùc soâng daøi 300 km töø bieân giôùi Trung Hoa-Mieán Ñieän ñeán Laøo ñaõ  baét ñaàu ñöôc phaù huyû. Khi hoaøn taát, thöông thuyeàn naëng hôn 100 taán coù theå ñi töø caûng Simao ôû Vaân Nam ñeán caùc thöông caûng ôû caùc quoác gia laân caän.
 
 Trung Hoa tuyeân boá raèng caùc khai thaùc veà thuûy ñieän vaø giao thoâng noùi treân seõ mang laïi nhieàu lôïi ích cho caùc nöôùc ôû haï nguoàn. Caùc nhaø chöùc traùch Trung Hoa cuõng noùi caùc tai haïi veà moâi sinh vaø moâi tröôøng chæ ôû möùc ñoä thaáp. Caùc ñaäp seõ giaûm bôùt luõ luït vaøo muøa möa vaø naïn thieáu nöôùc vaøo muøa khoâ. Môû roäng doøng soâng seõ taêng theâm giao thöông giöõa Trung Hoa vaø caùc nöôùc laùng gieàng, mang laïi thònh vöôïng cho toaøn vuøng. 

 Caùc chöông trình khai thaùc cuûa Trung Hoa thöôøng xaûy ra trong voøng bí maät vaø raát ít chi tieát ñöôïc coâng boá. Trung Hoa coøn che daáu caùc haäu quaû xaáu veà moâi tröôøng. Gaàn ñaây moät cuoäc khaûo saùt caùc haäu quaû moâi tröôøng cuûa chöông trình môû roäng doøng soâng Cöûu Long ñaõ bò UÛy Hoäi Soâng Mekong (Mekong River Commission) chæ trích laø thieáu soùt vaø sai laàm. UÛy Hoäi naøy goàm coù boán nöôùc ôû haï nguoàn, Thaùi Lan, Laøo, Campuchia vaø Vieät Nam. Hai nöôùc thöôïng nguoàn, Trung Hoa vaø Mieán Ñieän, ñaõ töø choái tham gia chính thöùc nhöng vaãn tham döï vôùi tö caùch quan saùt vieân. 

 Traùi vôùi caùc khaúng ñònh treân cuûa Trung Hoa, caùc ñaäp thuûy ñieän seõ gaây nhieàu thaõm hoïa moâi tröôøng vaø kinh teá, aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng cuûa haøng trieäu ngöôøi ôû caùc nöôùc haï nguoàn. Haøng naêm, luõ luït thöôøng xaûy ra töø thaùng 6 ñeán thaùng 10 vaø laøm thieät maïng haøng traêm ngöôøi. Ña soá caùc naïn nhaân laø treû con bò cheát ñuoái vì thieáu chaêm soùc cuûa ngöôøi lôùn. Coù nhieàu daáu hieäu cho thaáy caùc ñaäp ôû Vaân Nam ñaõ gia taêng cöôøng ñoä luõ luït naêm 2002 vöøa qua. Vì caùc hoà chöùa nöôùc ñaõ ñaày quaù möùc, caùc ñaäp naøy ñaõ thaùo bôùt nöôùc vaø laøm taêng theâm möïc nöôùc soâng Cöûu Long khi soâng ñaõ traøn bôø. Soá ngöôøi cheát vaø thieät haïi muøa maøng vaø nhaø cöûa vì luõ luït ñaõ gia taêng ôû Campuchia, Thaùi Lan vaø caùc nôi khaùc. 

Veà muøa khoâ, möïc nöôùc soâng Cöûu Long xuoáng thaáp vì nguoàn nöôùc chæ coøn laïi caùc thaùc baêng ôû Taây Taïng vaø Vaân Nam. Löu luôïng trung bình giaûm töø 50000 m3/s trong muøa möa xuoáng coøn 2000 m3/s trong muøa khoâ. Muøa khoâ thöôøng keùo daøi töø thaùng 11 ñeán thaùng 5. Neáu caùc ñaäp ôû thöôïng nguoàn khoâng chòu thaùo nöôùc vì haïn haùn hay caùc hoà ôû caùc ñaäp ñang thieáu nöôùc thì haäu quaû seõ voâ cuøng traàm troïng ôû caùc vuøng haï nguoàn.  Caùc vuøng naøy seõ bò nhieãm maën vaø ruoäng ñoàng nhieàu nôi seõ bò pheá boû vì nöôùc maën hay thieáu nöôùc ñeå troàng troït. 

 Ngoaøi vieäc thay ñoåi möïc nöôùc vaø chu kyø töï nhieân cuûa soâng Cöûu Long, caùc hoà chöùa nöôùc ôû caùc ñaäp seõ giöû laïi phuø sa. Thieáu nöôùc vaø phuø sa seõ laøm ruoäng ñoàng ôû haï nguoàn khoâ caèn vaø bôùt phì nhieâu. Möùc ñoä saûn xuaát luùa gaïo seõ suy giaõm nhieàu, nhaát laø ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long cuûa Vieät Nam. Löôïng phuø sa ôû mieàn Nam Vieät Nam coù theå giaûm ñeán 50% vì caùc ñaäp thuûy ñieän.  Ñaây laø nguy cô coù theå gaây neân naïn ñoùi keùm traàm troïng vì mieàn Nam laø kho luùa gaïo chính cuûa caû toaøn quoác Vieät Nam. Vaøo naêm 1997, Trung Hoa ñaõ khoùa nöôùc soâng Cöûu Long trong voøng boán ngaøy ñeå tieán haønh vieäc xaây ñaäp vaø laøm thieät haïi 100000 USD moãi ngaøy ôû Vieät Nam. 

 Trong luùc ruoäng ñoàng ôû haï nguoàn thieáu phuø sa, caùc ñaäp ôû Vaân Nam seõ bò traøn ngaäp vì phuø sa. Cöôøng ñoä phuø sa troâi vaøo ñaäp Manwan ñaõ taêng gaáp ñoâi so vôùi döï tính ban ñaàu.  Moät trong nhöõng lyù do maø Trung Hoa duøng ñeå bieän hoä vieäc xaây ñaäp Xiaowan laø ñaäp naøy ôû treân ñaäp Manwan vaø do ñoù seõ giaûm möùc ñoä phuø sa troâi vaøo ñaäp Manwan. Nhöng roài ñaäp Xiaowan vaø caùc ñaäp khaùc cuõng seõ bò ngaäp vì phuø sa trong vaøi thaäp nieân tôùi maø thoâi. Caùc hoà chöùa nöôùc seõ trôû thaønh nhöõng baûi sình laày vó ñaïi vaø voâ duïng! Trung bình caùc ñaäp naøy chæ coù theå hoaït ñoäng trong voøng 20 naêm, so vôùi öôùc tính ban ñaàu laø 70 naêm.  Moät khaûo cöùu vaøo thaùng 11 naêm 2000 cuûa Uyû Hoäi Caùc Ñaäp Theá Giôùi (World Commission on Dams) ñaõ keát luaän raèng ña soá caùc ñaäp thuûy ñieän lôùn treân toaøn theá giôùi ñaõ khoâng mang laïi moät lôïi ích kinh teá naøo neáu so saùnh vôùi phí toån xaây döïng, soá ngöôøi phaûi di cö vaø caùc haäu quaû moâi tröôøng. 

 Vôùi 1245 loaïi caù, Soâng Cöûu Long laø soâng coù nhieàu toâm caù thöù nhì treân theá giôùi, chæ sau soâng Amazon ôû Nam Myû.  Coù nhieàu loaïi hieám quyù nhö caù boâng lau khoång loà naëng ñeán 300 kg vaø caù heo soáng ôû nöôùc ngoït.  Haøng naêm coù ñeán 1.8 trieäu taán caù ñaùnh ñöôïc ôû caùc quoác gia haï nguoàn. Rieâng Hoà Tonle Sap ôû Campuchia cuõng saûn xuaát ñöôïc  400000 taán.  Caùc ñaäp ôû Vaân Nam seõ thay ñoãi möùc nöôùc cuõng nhö nhieät ñoä vaø chu kyø nöôùc soâng Cöûu Long. Caùc thay ñoãi naøy seõ taùc haïi traàm troïng ñeán sinh tröôûng cuûa caùc loaøi toâm caù. Vieäc môû roäng doøng soâng seõ laøm nöôùc soâng chaûy mau hôn vaø soi moøn hai beân bôø. Caùc ñaù ngaàm laø nôi sinh saûn cuûa toâm caù cuõng seõ bò phaù huûy. Coù nhieàu loaïi toâm caù seõ bò tuyeät chuûng vì khoâng theå thích öùng vôùi caùc thay ñoãi traùi vôùi thieân nhieân keå treân.  Ngö phuû ôû nhieàu nôi doïc soâng Cöûu Long ñaõ than phieàn löôïng caù ñaõ giaûm nhieàu trong vaøi naêm qua. Ñaây laø moät haäu quaû traàm troïng, coù aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng vaø söùc khoeû cuûa haøng chuïc trieäu ngöôøi vì toâm caù laø nguoàn chaát ñaïm chính cuûa cö daân löu vöïc soâng Cöûu Long. 

 Vôùi caùc khai thaùc thuûy ñieän vaø giao thoâng ôû thöôïng nguoàn, Trung Hoa haàu nhö kieãm soaùt hoaøn toaøn soâng Cöûu Long. Caùc khai thaùc naøy seõ gaây neân nhöõng thaûm hoïa veà moâi sinh vaø kinh teá cho caùc quoác gia ôû haï nguoàn, nhaát laø Campuchia vaø Vieät Nam.  Vaän maïng cuûa caùc quoác gia naøy cuõng nhö ñôøi soáng cuûa hôn 60 trieäu cö daân seõ naèm trong tay Trung Hoa.    Ñoái vôùi caùc chöông trình khai thaùc cuûa Trung Hoa, caùc quoác gia haï nguoàn thöôøng coù phaûn öùng yeáu ôùt vì aùp löïc chính trò cuõng nhö nhöõng höùa heïn vieän trôï kinh teá.  Caùc cô quan quoác teá nhö UÛy Hoäi Soâng Mekong (Mekong River Commission), ASEAN, Lieân Hieäp Quoác, Ngaân Haøng Theá Giôùi (World Bank) vaø Ngaân Haøng Phaùt Trieãn AÙ Chaâu (Asian Development Bank) caàn laøm aùp löïc vôùi Trung Hoa ñeå cho hoï suy xeùt nghieâm chænh vaø khaùch quan caùc haäu quaû ôû caùc nöôùc haï nguoàn moãi khi coù döï aùn khai thaùc naøo. Rieâng caùc ngaân haøng quoác teá cuõng caàn xeùt laïi caùc döï aùn phaùt trieãn thuûy ñieän maø hoï laø nguoàn taøi trôï, khoâng nhöõng cuûa Trung Hoa maø cuûa caùc quoác gia khaùc nöõa. Ña soá caùc ñaäp thuûy ñieän seõ khoâng mang laïi moät lôïi nhuaän naøo neáu so saùnh vôùi kinh phí xaây caát vaø caùc haäu quaû moâi tröôøng. Trung Hoa caàn phaûi bieát raèng soâng Cöûu Long khoâng chæ daønh rieâng cho caùc quoác gia thöôïng nguoàn nhö Trung Hoa vaø Mieán Ñieän, maø cuõng thuoäc veà caùc nöôùc haï nguoàn nhö Thaùi Lan, Laøo, Campuchia vaø Vieät Nam.  Cöïu Thuû töôùng Chu AÂn Lai ñaõ töøng tuyeân boá vôùi caùc nhaø laûnh ñaïo caùc quoác gia haï nguoàn raèng: “Toâi ôû thöôïng nguoàn vaø Quyù vò ôû haï nguoàn. Chuùng ta cuøng uoáng nöôùc töø moät doøng soâng chung. Vaäy chuùng ta nhö  anh em moät nhaø”.  Caùc nhaø laûnh ñaïo Trung Hoa caàn thöïc haønh nghieâm chænh lôøi tuyeân boá naøy ñeå taïo thoâng caûm, hôïp taùc treân caên baûn bình ñaúng vaø toân troïng quyeàn lôïi cuûa caùc nöôùc khaùc. Coù nhö theá môùi coù theå traùnh nhöõng tranh chaáp, nhöõng thaûm hoaï kinh teá vaø moâi truôøng ôû ngay Vaân Nam cuõng nhö ôû caùc nöôùc haï nguoàn,  vaø nhaát laø traùnh cho soâng Cöûu Long moät caùi cheát theâ thaûm trong moät töông lai gaàn ñaây maø thoâi!